آیا می‌دانستید که خلاقیت یک مهارت است که می‌توان آن را آموزش داد و یاد گرفت؟ این خبر خوبی است، زیرا در دنیای چندرسانه‌ای و پیچیده امروز، خلاقیت به اندازه‌ی حل مسئله، تفکر انتقادی و همکاری اهمیت دارد.
میا اوبراین، استاد دانشگاه کوئینزلند، از اهمیت تدریس خلاقانه آگاه است. این بخشی از مطالعه او در سال ۲۰۱۲ با عنوان “پرورش ذهنیت خلاقیت برای تدریس (و یادگیری)” است:
“برای اینکه خلاقیت در نظام آموزشی اولویت داشته باشد، ما به معلمانی نیاز داریم که ماهیت خلاقیت را درک کنند و به ارزش آموزشی آن پی ببرند. با این حال، خلاقیت معمولاً در لیست دلایل انتخاب معلمی، جایگاه بالایی ندارد.”
این موضوع نشان می‌دهد که معلمان با چالش‌های جالبی در زمینه‌ی خلاقیت مواجه هستند. آن‌ها نه تنها باید خلاقیت را در یادگیرندگان خود بیدار و تقویت کنند، بلکه باید به خود نیز اجازه دهند که خلاق باشند. تدریس خلاقانه یعنی در نظر گرفتن اینکه خلاقیت چگونه می‌تواند در هر مسئولیتی که یک معلم دارد، به کار گرفته شود.
خلاقیت چیست؟
در کتاب «انگیزش انسانی»، ویرایش سوم، نوشته رابرت ای. فرانکن، خلاقیت به‌عنوان تمایل به ایجاد یا شناسایی ایده‌ها، گزینه‌ها یا احتمالاتی تعریف می‌شود که می‌تواند در حل مشکلات، برقراری ارتباط با دیگران، و سرگرم کردن خود و دیگران مفید باشد.
سه دلیلی که مردم را به خلاق بودن تشویق می‌کند عبارتند از:
- نیاز به تحریکات جدید و متنوع
- نیاز به انتقال ایده‌ها و ارزش‌ها
- نیاز به حل مشکلات
در واقع برای خلاق بودن، باید بتوانید به چیزها از زاویه‌های جدید نگاه کنید یا دیدگاه‌های متفاوتی داشته باشید. همچنین، باید قادر باشید احتمالات یا گزینه‌های جدیدی را خلق کنید. توانایی تولید گزینه‌های جدید یا دیدن چیزها به‌طور منحصر به فرد به‌طور تصادفی به‌وجود نمی‌آید؛ بلکه به ویژگی‌های بنیادی دیگری از تفکر مانند انعطاف‌پذیری، تحمل ابهام و لذت از چیزهای جدید مربوط می‌شود.
اهمیت تدریس خلاقانه
تدریس خلاقانه شامل پیدایش چیزی منحصربه‌فرد در درون و بیرون یادگیرنده است. این نوع تدریس به دلایل متعددی مهم است:
- خلاقیت قلب یک کلاس درس انگیزه‌بخش است: این عامل به کلاس حال و هوای پویایی می‌بخشد و باعث می‌شود دانش‌آموزان با علاقه بیشتری درس‌ها را دنبال کنند.
- بیان ایده‌ها و نظرات به روش‌های منحصربه‌فرد: تدریس خلاقانه به دانش‌آموزان و معلمان قدرت می‌دهد تا ایده‌ها و نظرات خود را به روش‌های جدیدی بیان کنند که ممکن است در سایر روش‌های تدریس ممکن نباشد.
- منجر به یادگیری فعالانه می‌شود: تدریس خلاقانه باعث می‌شود دانش‌آموزان به جای یادگیری منفعل، به‌طور فعال در فرآیند یادگیری مشارکت کنند.
“چیزی منحصربه‌فرد” به معنای چیزی شخصی و مرتبط با دانش‌آموز است. این می‌تواند یک ایده، یک لحظه یادگیری، یک تجربه احساسی یا هر نوع کشف خلاقانه‌ای باشد. نکته مهم این است که این تجربه برای یادگیرنده منحصربه‌فرد و خاص باشد.
ساختن راه‌حل‌های مفید و محصولات نوآورانه تنها بخشی از نتیجه‌ی تدریس خلاقانه است. معلمان خلاق بیشتر بر الهام بخشیدن به یادگیرندگان خود برای اینکه بهترین نسخه‌ی خودشان باشند، تمرکز می‌کنند.
هشت راهنمایی برای پرورش مهارتهای تدریس خلاقانه
۱. محدودیت‌ها را نادیده بگیرید
خلاقیت بی‌انتها است و پتانسیل نامحدودی دارد. به‌عنوان یک کودک، ما اعتمادبه‌نفس و جسارتی در خلاقیت داریم که ممکن است با گذشت زمان از دست بدهیم. متاسفانه این اتفاقیست که در مسیر بالغ شدن و آگاهی یافتن از حد توانمندی‌هایمان رخ می‌دهد. بنابراین اگر بخواهیم یک معلم خلاق برای افراد بزرگسال هم باشیم باید به یادگیرندگان خودمان کمک کنیم تا این ذهنیت را دوباره به دست آورند و آن‌ها را تشویق کنیم که آگاهانه از الگوهای ذهنی و باورهای همیشگی خود اندکی فاصله بگیرند.
مثال: فرض کنید در کلاس هنر، دانش‌آموزان باید مجسمه‌ای بسازند. به‌جای محدود کردن آن‌ها به استفاده از مواد معمول مانند گِل رُس یا کاغذ، به آن‌ها اجازه دهید که از مواد غیر معمول مانند قطعات الکترونیکی قدیمی، بطری‌های پلاستیکی و یا حتی لوازم خانگی دورریختنی استفاده کنند. این آزادی در انتخاب مواد به آن‌ها امکان می‌دهد تا با استفاده از خلاقیت و منابع موجود، مجسمه‌های منحصر به فرد و ابتکاری بسازند که شاید به ذهن بسیاری نمی‌رسید. این روش به‌طور مؤثری مرزهای خلاقیت را گسترش می‌دهد و یادگیرندگان را به تفکر خارج از چارچوب‌های سنتی تشویق می‌کند.
۲. به چالش کشیدن فرضیات
افراد خلاق فرضیات را در مورد بسیاری از چیزها زیر سوال می‌برند. به جای بحث در مورد محدودیت‌ها، ذهن‌های خلاق از خود می‌پرسند “چگونه؟” یا “چرا که نه؟”. معلمان در موقعیت مناسبی برای نشان دادن به یادگیرندگان خود هستند که چگونه این کار را انجام دهند. البته به این معنی نیست که هر فرضیه‌ای به چالش کشیده شود بلکه دانش آموزان یاد می‌گیرند که خودشان چالش را انتخاب کنند.
مثال: اگر در یک درس تاریخ، یادگیرندگان فرض کنند که فقط اسناد مکتوب معتبر هستند، می‌توانید آن‌ها را به تحقیق در مورد سایر منابع، مانند داستان‌های شفاهی و آثار هنری، تشویق کنید. این کار به آن‌ها کمک می‌کند تا فرضیات خود را به چالش بکشند و منابع مختلفی را بررسی کنند.
۳. تعریف مسئله
آلبرت انیشتین یک بار گفت که اگر یک ساعت برای حل مسئله‌ای فرصت داشته باشد، بیشتر وقت خود را صرف فکر کردن به آن مسئله می‌کند. تعریف خلاقانه‌ی مسئله باعث می‌شود هم درک عمیق‌تری از آن داشته باشیم و هم پتانسیل‌های خلاقانه‌تری برای حل آن پیدا کنیم.
تعریف خلاقانه یک مسئله باعث می‌شود که هم درک ما از آن مسئله گسترده‌تر شود و هم مهارت خلاقیتمان رشد کند. در فرآیند تعریف مسئله، ما مهارتهای خاصی را به کار می‌گیریم. در ادامه به برخی از مزایای تفکر خلاق که از این طریق به دست می‌آوریم، اشاره می‌کنیم:
بازتعریف یا بازگویی مسئله:
- شما را به تفکر از زوایای مختلف وامی‌دارد، که می‌تواند به راه‌حل‌های متنوع‌تری منجر شود.
- جنبه‌هایی از مسئله را آشکار می‌کند که شاید در نگاه اول مشهود نباشند.
- می‌تواند در خلق راه‌حل‌هایی برای مسائل متعدد کمک کند.
- باعث می‌شود دیدگاه‌های منحصر به فرد دیگران را بشنوید.
به چالش کشیدن فرضیات:
- به یادگیرندگان کمک می‌کند تا بفهمند مسئله از کجا نشأت گرفته است.
- آن‌ها را به بررسی مسئله از زوایای مختلف وامی‌دارد.
- به یادگیرندگان کمک می‌کند تا فرضیاتی را که مانع تفکر مستقل می‌شوند، مورد پرسش قرار دهند.
- به معلمان می‌آموزد که خودشان تصمیم بگیرند چه چیزی درست و صحیح است.
تحقیق و جمع‌آوری اطلاعات:
- فرصت‌هایی برای توسعه مهارتهای تحقیق و تحلیل داده‌های مفید فراهم می‌کند.
- به یادگیرندگان اجازه می‌دهد تا نکات شگفت‌انگیزی درباره مسئله کشف کنند که قبلاً نمی‌دانستند.
- به آن‌ها کمک می‌کند تا از فرضیات و قضاوت‌های نادرست که بدون اطلاعات کافی شکل گرفته‌اند، اجتناب کنند.
- به یادگیرندگان زمان می‌دهد تا درباره اهمیت یافتن راه‌حل برای مسئله فکر کنند.
۴. به دانش‌آموزان زمان بدهید
خلاقیت نیاز به زمان دارد و یک فرآیند رشد است که برای هر فرد متفاوت است. هر نویسنده، هنرمند، طراح، مخترع یا کارآفرینی به شما خواهد گفت که برای پیدا کردن ایده‌ی درست، بارها و بارها شکست خورده‌اند. به همین ترتیب، یادگیرندگان نیز به زمان زیادی نیاز دارند تا ایده‌ها و تصورات خود را پرورش دهند و در مسیر یادگیری خود بازنگری کنند.
۵. ما انسان هستیم!
اشتباه کردن در برابر یادگیرندگان اشکالی ندارد. نیازی نیست که به عنوان یک معلم تصویری از یک انسان کامل را نشان دهید. در واقع، نشان دادن اینکه گاهی اوقات اوضاع به هم می‌ریزد، به دانش‌آموزان این اطمینان را می‌دهد که می‌توانند به اکتشاف و آزمایش بپردازند.
مثال: اگر در یک درس شیمی آزمایش به‌طور غیرمنتظره‌ای خراب شد، به‌جای پنهان کردن اشتباه، تجربیات و مراحل آن را به اشتراک بگذارید و به دانش‌آموزان نشان دهید که چطور می‌توانند از اشتباهات خود یاد بگیرند و به نتایج بهتری دست پیدا کنند.
۶. ارزیابی خلاقانه
این جایی است که ارزیابی‌های مستمر و فرایندی وارد عمل می‌شوند. با تشویق به تفکر انتقادی و تحلیلی، به دانش‌آموزان خود فضای بیشتری میدهید تا در آزمون‌ها و فعالیت‌ها به‌طور خلاقانه عمل کنند.
مثال: در پروژه‌های گروهی، به جای ارزیابی تنها بر اساس نتیجه نهایی، فرآیند خلاقانه‌ی کار آن گروه را نیز بررسی کنید. به عنوان یک معلم خلاق به دانش‌آموزان خود فرصت دهید تا روش‌های مختلفی را امتحان کنند و فرآیندهای خلاقانه‌ای را که در طول پروژه دنبال کرده‌اند، به‌عنوان بخشی از نمره نهایی دریافت کنند.
۷. تقویت ارتباطات
یک معلم خلاق باید درک کند که تدریس خلاقانه شامل پذیرفتن مسئولیت هم برای موفقیت و هم شکست است. در یادگیری مستمر، ما همه چیز را خودمان به دست می‌آوریم. ایده‌های خود را ایجاد می‌کنیم و درباره‌ی آن‌ها تصمیم می‌گیریم.
به همین دلیل است که از سنین پایین به فرزندانمان یاد می‌دهیم که مسئولیت یادگیری خود را بر عهده بگیرند. همچنین باید به آن‌ها آموزش دهیم که حفظ حقوق فکری و ایده‌های خودشان و دیگران، یک مسئولیت مهم است. خلاقیت زمانی معنا پیدا می‌کند که آن‌ها یاد بگیرند چگونه از کارهای خلاقانه خودشان و دیگران محافظت کنند و به آن احترام بگذارند.
فرض کنید کودکی در کلاس نقاشی، یک تصویر زیبا از طبیعت می‌کشد. او با استفاده از تخیل و خلاقیت خود، رنگ‌ها و اشکال را به‌گونه‌ای ترکیب می‌کند که یک اثر هنری منحصر به‌فرد به وجود می‌آید. وقتی معلم به او می‌گوید که این نقاشی به او تعلق دارد و او باید از آن محافظت کند، کودک یاد می‌گیرد که این اثر خلاقانه چیزی است که او خودش خلق کرده و نباید اجازه دهد که دیگران بدون اجازه از آن استفاده کنند یا آن را به نام خود ثبت کنند.
از طرف دیگر، اگر کودکی دیگر در کلاس از این نقاشی الهام بگیرد و بخواهد چیزی مشابه بکشد، معلم به او توضیح می‌دهد که مهم است که او نیز به ایده‌های خلاقانه دوستش احترام بگذارد و در عین حال، خودش هم از این الهام برای خلق چیزی جدید و متفاوت استفاده کند. این کودک یاد می‌گیرد که در جامعه‌ای خلاق، هم باید از کارهای خودش محافظت کند و هم به خلاقیت دیگران احترام بگذارد.
۸. تمرکز بر مالکیت
یک شبکه یادگیری شخصی (PLN) به معلمان کمک می‌کند تا به ایده‌های جدید و نوآورانه دسترسی پیدا کنند. شما می‌توانید با معلمانی که در کلاس‌های خود کارهای خلاقانه انجام می‌دهند ارتباط برقرار کنید و از آن‌ها الهام بگیرید. حتی اگر ایده‌ها را بلافاصله به کار نبرید، می‌توانید آن‌ها را جمع‌آوری کنید تا در آینده استفاده کنید.
مثال: به یک گروه از معلمان محلی ملحق شوید و تجربیات خود را با آن‌ها به اشتراک بگذارید. همچنین، با شرکت در وبینارها و کنفرانس‌های آموزشی، ایده‌های جدید را جستجو کنید و راه‌حل‌های خلاقانه‌ای را که سایر معلمان استفاده کرده‌اند، بیاموزید و در کلاس‌های خود به کار ببرید.
چالش‌های خلاقیت در تدریس
تدریس خلاقانه، با تمام مزایای آن، با چالش‌هایی نیز همراه است که ممکن است معلمان را در مسیر پیاده‌سازی این روش‌ها دچار مشکل کند. در زیر به برخی از این چالش‌ها پرداخته می‌شود:
- فشارهای برنامه درسی
یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، فشارهایی است که از سوی برنامه‌های درسی و استانداردهای آموزشی به معلمان وارد می‌شود. این فشارها ممکن است مانع از آن شود که معلمان وقت کافی برای طراحی فعالیت‌های خلاقانه در کلاس درس داشته باشند. - عدم آمادگی معلمان
معلمان ممکن است در استفاده از روش‌های خلاقانه دچار تردید باشند و ممکن است از ابزارها و تکنیک‌های نوآورانه برای تدریس ناآشنا باشند. پیاده‌سازی خلاقیت در تدریس نیاز به آموزشهای مداوم و منابع مناسب دارد. - محدودیت‌های منابع
بعضی از مدارس ممکن است با کمبود منابع آموزشی و ابزارهای لازم برای تدریس خلاقانه مواجه باشند. این کمبود منابع می‌تواند مانع از اجرای پروژه‌ها و فعالیت‌های خلاقانه شود و به‌طور مستقیم بر کیفیت آموزش تاثیر بگذارد. - مقاومت در برابر تغییر
برخی از معلمان و دانش‌آموزان ممکن است نسبت به روش‌های جدید و خلاقانه مقاومت کنند. این مقاومت می‌تواند ناشی از عدم اطمینان یا عادت به روش‌های سنتی تدریس باشد. - ارزیابی و سنجش
ارزیابی عملکرد خلاقانه می‌تواند پیچیده و چالش‌برانگیز باشد. معلمان ممکن است با مشکلاتی در طراحی ابزارهای ارزیابی مناسب برای فعالیت‌های خلاقانه روبه‌رو شوند و نیاز به رویکردهای جدید برای سنجش یادگیری دارند.
برای غلبه بر این چالش‌ها، معلمان می‌توانند با برنامه‌ریزی مناسب، بهره‌برداری از منابع آموزشی جدید، و مشارکت در دوره‌های آموزشی و حرفه‌ای به ارتقاء توانایی‌های خود در تدریس خلاقانه بپردازند. همچنین، ایجاد یک محیط یادگیری حمایتی و تشویق دانش‌آموزان به امتحان کردن و آزمایش ایده‌های جدید می‌تواند به پیشرفت و موفقیت در تدریس خلاقانه کمک کند.
سخن پایانی
زمانی که معلمان با خلاقیت به درس‌های خود نزدیک می‌شوند، کنجکاوی، تعامل و نوآوری را در میان دانش‌آموزان ایجاد می‌کنند. این امر مهارتهای تفکر انتقادی، حل مسئله، و استدلال انتزاعی را تقویت می‌کند و می‌تواند توانایی یادگیرندگان را برای کشف راه‌های مختلف تفکر و درک مسائل پرورش دهد.
در نتیجه، یادگیرندگان می‌توانند برای عمیق‌تر شدن در مطالعات خود بیشتر انگیزه پیدا کنند و به درک عمیق‌تر و نگهداری بلندمدت دانش دست یابند. در کل، تدریس خلاقانه نه تنها تجربه یادگیری را غنی می‌کند، بلکه یادگیرندگان را با مهارت‌ها و ذهنیت لازم برای پیشرفت در آینده‌ای سریعاً در حال تغییر مجهز می‌کند.
