چطور رقابت دانش‌آموزان را به فرصتی برای موفقیت تبدیل کنیم؟

رقابت بین دانش‌آموزان، اگر به درستی مدیریت نشود، می‌تواند باعث ایجاد فشارهای روانی و کاهش انگیزه در یادگیری عمیق شود. به گفته آلفی کوهن، رقابت در کلاس درس نباید فقط به معنای برنده شدن در برابر دیگران باشد، بلکه باید به رشد شخصی و تلاش برای بهترین عملکرد فردی تأکید کند.

کارول دوِک (Carol Dweck)، روانشناس برجسته و پژوهشگر در حوزه‌ی رشد ذهنیت (growth mindset)، دیدگاه‌های مهمی درباره‌ی رقابت در محیط‌های آموزشی دارد. دوک، در کتاب مشهور خود “طرز فکر: روان‌شناسی موفقیت” (Mindset: The New Psychology of Success)، رقابت را از منظر دو نوع طرز فکر بررسی می‌کند: طرز فکر ثابت (fixed mindset) و طرز فکر رشد (growth mindset).

دوک توضیح می‌دهد که دانش‌آموزانی که طرز فکر ثابت دارند، رقابت را تهدیدی برای موقعیت خود می‌بینند، زیرا آن‌ها معتقدند که توانایی‌های آن‌ها ثابت و غیرقابل تغییر است. این دانش‌آموزان در رقابت‌ها، ترس از شکست و نگرانی از قرار گرفتن در برابر دیگران را تجربه می‌کنند، چراکه آن‌ها نتیجه‌ی رقابت را به عنوان بازتاب مستقیم از هویت و توانایی‌های خود می‌بینند.

از سوی دیگر، دانش‌آموزانی که دارای طرز فکر رشد هستند، رقابت را به عنوان فرصتی برای یادگیری و رشد می‌بینند. از دیدگاه دوک، در محیط‌های آموزشی که رقابت سالم و بر پایه‌ی تلاش وجود دارد، دانش‌آموزان یاد می‌گیرند که شکست به عنوان بخشی از فرآیند یادگیری طبیعی است و آن‌ها می‌توانند از هر رقابتی درس‌های جدیدی بگیرند. رقابت، برای دانش‌آموزان با طرز فکر رشد، ابزاری برای توسعه‌ی مهارت‌هایشان و دستیابی به پیشرفت‌های شخصی است، نه فقط دستیابی به موفقیت نسبت به دیگران.

بنابراین، از نظر دوک، رقابت می‌تواند اثر مثبتی بر دانش‌آموزان داشته باشد، اگر به شکلی طراحی شود که بر رشد فردی و یادگیری تمرکز کند، نه بر کسب موقعیت و برتری بر دیگران.

یکی دیگر از پژوهشگران برجسته که در حوزه‌ی رقابت دانش‌آموزان مطالعات ارزشمندی انجام داده است، ریچارد رایان (Richard Ryan)، یکی از بنیان‌گذاران نظریه‌ی خودتعیین‌گری (Self-Determination Theory) است. رایان و همکارش ادوارد دسی (Edward Deci) در تحقیقات خود درباره انگیزه و رفتارهای انسانی، دیدگاه‌های جالبی درباره رقابت ارائه کرده‌اند.

بر اساس نظریه‌ی خودتعیین‌گری، انگیزه‌ی درونی (intrinsic motivation) زمانی رشد می‌کند که افراد احساس خودمختاری (autonomy)، شایستگی (competence) و ارتباط (relatedness) داشته باشند. از دیدگاه رایان، رقابت‌هایی که فرصت برای یادگیری و رشد فردی فراهم می‌کنند و در آن‌ها تمرکز بر شایستگی و بهبود مهارت‌هاست، می‌توانند انگیزه‌ی درونی را در دانش‌آموزان تقویت کنند.

اما، رایان هشدار می‌دهد که رقابت‌های شدید و برنده‌محور، اگر تنها به مقایسه و شکست‌پذیری منجر شوند، می‌توانند انگیزه‌ی درونی دانش‌آموزان را کاهش دهند. چنین رقابت‌هایی به جای ایجاد حس شایستگی، ممکن است فشار و استرس بی‌مورد بر دانش‌آموزان وارد کرده و باعث شوند آن‌ها از یادگیری و رشد دور شوند.

رایان پیشنهاد می‌کند که رقابت‌ها باید به گونه‌ای طراحی شوند که به جای تأکید بر برنده شدن، فرآیند یادگیری و تلاش دانش‌آموزان را تشویق کنند. به این ترتیب، دانش‌آموزان قادر خواهند بود تا احساس موفقیت و پیشرفت داشته باشند، حتی اگر در جایگاه اول قرار نگیرند.