یادگیری معکوس چیست؟

یادگیری معکوس دروازۀ ورود به کلاس درس آینده است! 5 سال است که در رابطه با یادگیری معکوس و کلاس معکوس مطالعه می‌کنم. از زمانی که کرونا، مدارس و کلاس‌های حضوری ما را به تعطیلی کشاند، راه جدیدی برای من باز شد تا از توانمندی‌های تکنولوژیک که ماحصل تحصیل و کار در رشتۀ مهندسی صنایع بود، بهرۀ دوچندان ببرم. در این دوران سعی کردم، مفاهیم و موضوعات درسی را هم برای دانش‌آموزانم و هم برای معلمان سطح کشور، به صورت الکترونیکی، با کیفیت بسیار خوبی تهیه و عرضه کنم. در این میان، مطالعاتی که در رابطه با کلاس معکوس و شیوۀ یادگیری معکوس انجام داده‌بودم، به من کمک کرد تا بتوانم مراحل تولید، انتقال و ارزشیابی از مواد درسی را با چالش کمتری بگذرانم. یکی از کتاب‌هایی که به من برای شناخت یادگیری معکوس، کمک کرد، یادگیری معکوس در دورۀ ابتدایی، ترجمۀ سیدحسین رضوی خوسفی بود. ترجمۀ شیوای این استاد ارجمند، مرا بر آن داشت، با ایشان تماس بگیرم و مراتب ارادت قلبی خودم را به ایشان ابراز نمایم و از آن زمان، آشنایی من با ایشان آغاز شد. آقای رضوی اهل یزد هستند و مدیریت انتتشارات تیک را به عهده دارند. این مقدمه سرآغازی شد، برای یک مصاحبۀ دلنشین با این معلم دانشمند. آقای رضوی عزیز، در این مصاحبه، به سوالات پرتکراری که از سوی همکاران ارزشمندم از من پرسیده می‌شد، پاسخ دادند. با مطالعۀ کامل این نوشته، اطلاعات جامعی از یادگیری معکوس و کلاس معکوس بدست می‌آورید.    

یادگیری معکوس چیست؟

یادگیری معکوس (flipped Learning) یک نوع رویکرد در یادگیری است که چند سالی است در جهان مطرح گشته است و نقطۀ مقابل شیوه‌‌های آموزش مستقیم یا سنتی است. در شیوه سنتی، آموزش در کلاس مدرسه و با محوریت معلم انجام می‌شود و دانش‌آموز تکالیفی را در منزل به صورت فردی انجام می‌دهد. اما در یادگیری معکوس این روند وارونه گشته است یعنی آموزش با بهره‌گیری از محتوای آموزشی آماده شده توسط معلم به صورت ویدئو  یا سایر رسانه‌های آموزشی در خانه و نیز شیوه‌های دیگری که در ادامه تضیح خواهم داد، صورت می‌گیرد و زمان کلاس برای انجام فعالیت‌های تعاملی و تکالیف به صورت فردی و یا گروهی صرف می‌شود. در واقع این روش با جابجایی در زمان آموزش و نیز انتقال آموزش از فضای گروهی به فضای فردی، شکل می‌گیرد.  

تفاوت یادگیری معکوس با کلاس معکوس چیست؟

آقای برگمن به عنوان یکی از پایه‌گذران شیوه یادگیری معکوس در کتاب‌های خود بین یادگیری معکوس و کلاس معکوس تمایز قائل است. کلاس معکوس، کلاسی است که در آن فقط محتوای درسی به صورت فیلم جهت استفاده در منزل در اختیار دانش‌آموز قرار داده می‌شود و ساده‌ترین شیوه‌ای است که معلم می‌تواند در جهت اجرای این الگو در کلاس خود به کار ببندد. یعنی زمان انجام تکلیف را با آموزش مستقیم عوض کن، کلاست معکوس می‌شود. اما اگر به عنوان یک معلم از این سطح فراتر بروید و راهبردهای یادگیری عمیق‌تر، مانند یادگیری تسلط‌یاب یا کمی سطح بالاتر به الگوهای مبتنی بر پروژه و پژوهش، گیمیفیکیشن (بازی‌انگاری)، استفاده از شبیه‌سازهای تعاملی و … را در کلاس خود اجرا کنید. ما این را به‌عنوان یک کلاس معکوس دسته‌بندی نمی‌کنیم، بلکه به‌عنوان یک شیوۀ یادگیری معکوس می‌شناسیم.  

در حال حاضر چه نیازی به یادگیری معکوس داریم؟

یادگیری معکوس یک ابزار در گنجینه ابزارهای یک معلم است که به تناسب و در موقعیت مناسب آن به خوبی می‌تواند از آن بهره بگیرد. بر این اساس اگر معلم به شیوه به کارگیری این رویکرد در کلاسش مسلط و آشنا باشد، قطعا در موفقیت او تاثیر زیادی دارد. از طرف دیگر ما با یک تجربه ارزشمند و انباشته در دوران کرونایی در استفاده از ابزارهای تکنولوژیک، نرم‌افزارها و اپلیکیشن‌های موبایلی برای آموزش از راه دور و مجازی مواجه هستیم که می‌تواند به خوبی در کاربست یادگیری معکوس در کلاس درس به معلمان کمک کند. نکته دیگری که به نظر من  باید به آن توجه کنیم این است که بدانیم با چه نسلی مواجه هستیم و آیا می‌تواند به همان شیوه‌ای که خود آموزش دیده‌ایم معلمی کرد. باید بپذیریم که در دنیای امروز معلمی به سبک و سیاق گذشته شغلی مطرود و غیر قابل پذیرش از سوی دانش‌آموزان است. نسل دانش‌آموزان امروزی که از آنان به عنوان بومیان دیجیتال (Digital Natives) یاد می شود، دسترسی بیشتری به دانش و اطلاعات و نیز علاقمندی زیادی به استفاده‌ از فناوری‌های نوین و فضاهای مجازی دارد و نسبت به نسل پیش از خود یعنی مهاجرین دیجیتال (Digital immigrants) که معلمان امروزی عموما از این دسته هستند، مهارت‌های عملی و تجربی بیشتری در بهره‌گیری از فناوری‌های ارتباطی و دیجیتالی دارد و برایش آموزش بر بستر اینترنت و رسانه‌های تصویری جذابیت‌های زیادی نسبت به روشهای سنتی آموزش دارد. بر همین اساس آموزش معکوس که اساس آن کاربست فناوری‌های نوین در یادگیری است برای دانش‌آموزان جذاب و سرگرم‌کننده است. نکته دیگر این که دانش‌آموزان با در اختیار داشتن محتوای آموزشی به صورت فیلم و صوت و … می‌توانند بر  اساس سرعت یادگیری خود آموزش ببیند و در هر زمان که بخواهند محتوا را ببینند، آن را متوقف کنند، جلو عقب ببرند و حتی اگر بخشی از آن را فراموش کردند، مجددا بازبینی کنند و همه این موارد عواملی موثر در رشد و ارتقا  یادگیری دانش‌آموزان است. از طرفی یادگیری معکوس کلاس درس را نیز به محیطی دلنشین برای دانش‌آموز و معلم تبدیل می‌کند و جهان اطراف دانش‌آموز را تبدیل به کلاس بزرگی برای یادگیری می‌کند، دانش‌آموز خود مسئولیت یادگیری‌اش را بر عهده می‌گیرد و این‌چنین دانش‌آموزی قطعاً به یادگیرنده‌ای مادام‌العمر بدل خواهد شد.  

چه مزایا و ویژگی‌هایی را می‌توان در اثر بخشی یادگیری معکوس برشمرد؟

در مجموع با در نظر گرفتن برتری‌ها و مزایای یادگیری معکوس ما را نیازمند به استفاده از آن می‌سازد. این موارد را به عنوان نکات برجسته یادگیری معکوس می‌توان ذکر کرد:

• • صرفه جویی در زمان تدریس با توجه به وجود دو مشکل محتوای زیاد کتاب‌های درسی و کمبود وقت که همیشه معلمان از آن‌ها شکایت دارند.
  • کاربست رسانه‌های پرشمار آموزشی در آموزش که همیشه مورد تاکید برنامه‌ریزان و طراحان آموزشی بوده است.
  • دانش‌آموز محور بودن الگوی یادگیری معکوس، باعث جهت‌گیری آموزش از دیدگاه رفتارگرایی به دیدگاه سازنده‌گرایی شده است.
  • تمام سطوح شناختی در این الگو مورد توجه قرار می‌گیرد به این صورت که سطوح پایین شناختی یعنی “دانش” و “فهم” در خارج کلاس و سطوح بالاتر یعنی “کاربرد”، ” تحلیل”، “ارزشیابی” و “خلاقیت” درون کلاس محقق می‌شود.
  • در یادگیری معکوس نقش معلم در کلاس از “بازیگری در صحنه ” sage on stage به ” راهنمای مسیر”   guide on the side  تغییر پیدا می‌کند. به عبارتی معلم در کلاس نه به عنوان یک معلم بلکه یک تسهلیگر و در مرتبه بالاتر آن یک طراح آموزشی است که با طراحی موقعیت‌های یادگیری و فعالیت‌هایی مناسب داخل و خارج کلاس، دانش‌آموز را به اهداف آموزشی رهنمون می‌سازد.
  • یادگیری معکوس با فراهم نمودن فرصت‌ تعامل معلم با دانش‌آموزان و دانش آموزان با هم بر احساس تعلق خاطر آنان به مدرسه تاثیر مثبت دارد.
  • یادگیری معکوس دانش‌آموزان را در کسب مهارت مدیریت روش یادگیری خود توانمند می‌سازد.
  • یادگیری معکوس دغدغه والدین را از این که جهت که همیشه از غیرمفید بودن فضاهای مجازی برای فرزندان خود می‌گویند، بر طرف می‌کند.
  • یادگیری معکوس به والدین در آشنایی با شیوه‌های مناسب آموزش و جلوگیری از تداخل آموزه‌هایشان با آموخته‌های فرزندشان کمک می‌کند.
  • اشتراک‌گذاری محتواهای آموزشی مناسب از سوی معلمان در وب‌گاه‌های اشتراک فیلم باعث بهره‌جویی دانش‌آموزان و معلمان مناطق کمتر برخوردار از آموزش‌های معلمان برتر می‌شود.
  • تنوع بخشی به شیوه‌های آموزشی و سوق دادن آموزش های سنتی از فضای کلاس به فضای مجازی با روحیه و علاقه دانش‌آموزان امروزی سازگارتر است.
  • برتری دیگر یادگیری معکوس توجه عملی به تفاوت‌های فردی است و این موجب کمک معلم به دانش‌آموزانی که در یادگیری مشکل دارند و غنی‌سازی و چالش بیشتر برای دانش‌آموزان مستعد می‌شود.
  • این شــیوه، اضطراب دانش‌آموزان را در انجام تكالیف كاهش می‌دهد. زیرا برای یك دانش‌آموز، دیدن یك فیلم کوتاه در منزل نه تنها دشوار نیست بلكه نوعی سرگرمی لذت‌بخش است و بخش دشوار كار در كلاس و با حضور معلم انجام می‌شود.
  • سادگی یادگیری معکوس و درس‌های ضبط‌شدۀ آن به غائبین کلاس اجازه می‌دهد به سرعت و به طور مؤثری عقب‌ماندگی درسی خود را برطرف کنند.
  • نکته آخر این که در یادگیری معکوس، دانش‌آموز می‌تواند معلمش را متوقف و حتی آن را دوباره به عقب برگرداند! یادداشت‌برداری کند و هر زمان که اراده کند مروری بر درس‌های ضبط شده داشته باشد.

 

یک معلم معکوس، چه مهارت‌هایی نیاز دارد؟

مهارت‌های مورد نیاز در این شیوه در دو بخش می توان دسته‌بندی کرد دسته اول همان مهارت‌های معلمی است که برای موفقیت یک معلم در کلاس و مدرسه مورد نیاز است. مهارتهایی مانند برقراری ارتباط، فن بیان، قدرت تفهیم مطالب، مهارت‌های تفکر و بیشمر مهارت‌هایی که داشتن آنها توسط یک معلم کلاسش را یک کلاس جذاب و دوست داشتنی برای بچه ها می سازد. مهارتهای دسته دومی که البته در این رویکرد نسبت به شیوه سنتی بیشتر مورد نیاز یک معلم است تسلط در به کارگیری نرم‌افزارهای تولید محتوا و سخت‌افزارها و ابزارهای فناورانه است.  

آیا دانش‌آموزان در سیستم یادگیری معکوس، درس‌ها را به خوبی فرا می‌گیرند؟

تجربه معلمانی که از این شیوه در کلاسهای درس خود به خوبی بهره برده اند نشان می‌دهد به دلایل متعددی میزان یادگیری دانش‌آموزان در این شیوه بیشتر است. این دلایل را در سئوال قبلی به آن اشاره کرده‌ام.  

عکس‌العمل والدین در برابر یادگیری معکوس چیست و معلم چه وظیفه‌ای در این مورد دارد؟

عدم همراهی و توجیه نبودن والدین یکی از دلایل شکست این شیوه می‌تواند باشد. والدین بر اساس تجربیات و  برداشت‌های خود از کلاس و معلم، انتظار دارند دانش‌آموز در کلاس مباحث آموزشی را یادگرفته و تسلط پیدا کند و در منزل فقط به انجام تکالیف و مرور درس ها بپردازد. در حالی که در یک کلاس معکوس عکس این فرایند رخ می‌دهد و از این جهت والدین اگر آشنایی دقیقی از این شیوه نداشته باشند می‌توانند مانع بزرگی در این امر شوند. به معلمان توصیه می‌شود که پیش از به کارگیری این رویکرد در کلاس خود به صورت حضوری یا با تهیه محتوای مناسبی والدین را با آن اشنا و انتظارات خود را از آنان به طور واضح بیان کنند.  

آیا می‌توان برای تمام سنین، یادگیری معکوس را اجرا کرد؟

هیچ محدودیت سنی برای به کارگیری این شوه وجود ندارد اما قطعا در به کارگیری این شیوه در پایه‌های پایین‌تر باید با دقت و وسواس بیشتری آن را به کار گرفت و نیز استاندردادهایی را که در تولید محتوای آموزشی است باید رعایت نمود.  

چه منابع و امکاناتی برای ایجاد یک کلاس معکوس نیاز است؟

با توجه به امکانات در اختیار یک معلم، طیف وسعی از ابزارها و امکانات را می‌توان برای یک کلاس معکوس به کار گرفت، اما باید دقت کرد که نباید انجام این شیوه را منوط به فراهم بودن تمام امکانات کرد. داشتن یک کامپیوتر مناسب، قلم نوری، ویدئوپروژکتور، تخته هوشمند و … برای یک کلاس معکوس برای تولید محتوای آموزشی مناسب و جذاب البته خیلی ایده‌آل و جذاب است اما یک معلم با داشتن یک موبایل هوشمند ساده هم می‌تواند محتواهای آموزشی مناسبی را تولید نماید و در اختیار داش‌آموزان قرار دهد. شعار یادگیری معکوس این است که با هر وسیله‌ای که در اختیار دارید کلاس خود را معکوس کنید. نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که در این روش معلم حداکثر تلاش خود را داشته باشد که از محتوای خودساخته در کلاسش بهره ببرد. استفاده از محتوای آموزشی تهیه شده توسط موسسات یا افراد دیگر حتی اگر کیفیت بالایی هم داشته باشند شاید نتوانند جایگیزین محتوای معلم ساخته شوند و بچه‌ها به محتوایی که توسط معلم خودشان اختصاصا ساخته شده است توجه و اهمیت بیشتری قائل می‌شوند.  

محدودیت‌های سیستم یادگیری معکوس چیست؟

هیچ کلاسی در دنیا وجود ندارد که به طور کامل الگوی یادگیری معکوس  در آن اجرا شود و  به عنوان شیوۀ جایگزین کامل روش های سنتی مورد استفاده قرار گیرد بلکه ترکیبی از این دو شیوه مورد استفاده قرار می‌گیرد. عمده محدودیت این الگو طراحی آموزشی درس‌هایی است که معلم می خواهد معکوس سازد. تهیه محتوای آموزشی منزل و نیز فعالیت‌های داخل کلاس وقت‌گیر و دارای ظرافت‌های خاص خود است. مشکل دیگر در این زمینه در دسترس بودن امکانات فناورانه برای معلمان و دانش‌آموزان است. موفقیت این الگوی مبتنی بر فناوری‌های نوین و شبکه‌های ارتباطی در گروه فراهم ساختن زیرساخت‌های اساسی این امر است. مشکل دیگر دغدغۀ والدین از آسیب‌های احتمالی فرزندانشان در استفاده افراطی از تبلت، موبایل و شبکه‌های  اجتماعی به خاطر به کارگیری این شیوه است که لازم است به شکل مناسبی این مشکل با همکاری معلم و والدین مدیریت و فرهنگ‌سازی شود.  

چه توصیه ای برای معلمان مخاطب معلم سبز برای اجرای کلاس معکوس دارید؟

من ضمن تشکر از شما خانم مهندس روشن‌بخش بزرگوار، که فرصت این گفت‌وگو را فراهم کردید به معلمان عزیزی که به دنبال به کارگیری این شیوه یادگیری در کلاس‌های درس خود هستند توصیه می‌کنم لازم نیست به شکل گسترده‌ای این روش را در شروع کار خود به کار گیرند لازم است ابتدا در مباحثی که خود بر آن مسلط هستند و نیز دانش‌آموزان در آنها مشکل دارند دست به معکوس کردن کلاس خود بزنند و کم‌کم این روش را تجربه کنند ضمن اینکه از تجربیات معلمان دیگری که از این شیوه در کلاس خود بهره برده‌اند نیز استفاده کنند. تجرببات ارزشمند خانم روشن‌بخش در این زمینه در کلاس‌های درس خود نمونه بسیار موفقی است که من خود از نزدیک با آن آشنا هستم. ایشان با به کارگیری این شیوه و با استفاده از خلاقیت‌های خاص خود و ارائه کارهای جالب توجه‌ای در کلاس خود توانسته‌اند میزان یادگیری را در دانش‌آموزان خود در سطحوح بالاتر یادگیری ارتقا دهند. تجربه ایشان با توجه به افت تحصیلی دانش‌آموزان بعد از دو سال دوری از مدرسه به خاطر شرایط کرونایی باعث رفع این مشکل شده است. امیدوارم این تجربیات زیستۀ ارزشمند به شکل مطلوبی مورد توجه و استفاده همکاران محترم قرار گیرد. اما شرط موفقیت یک معلم در یادگیری معکوس علاقه و باور او به کارآمدی این روش است و به قول آقای برگمن نکته اساسی و کلیدی این است که معلمان برای معکوس کردن کلاسشان ابتدا باید خود تفکرشان را معکوس سازند.